Tokyo Toilet

Fantastisch plassen in Tokyo

‘Nature calls’, noemen de Britten het, als de aandrang niet langer kan worden genegeerd. Gemiddeld urineert een mens vijf tot acht keer per dag. De natuur roept dus met grote regelmaat – maar bijna de hele wereldbevolking woont in steden en daar is het lenigen van hoge nood buiten de deur niet altijd eenvoudig. Wildplassen is in veel landen verboden, er staan boetes op. Maar: wáár in de stad is een wc? Op de vierde verdieping van een warenhuis misschien, roltrappen ver weg. Of in een druk café waar je alleen als klant gebruik mag maken van matige, op z’n slechtst betreurenswaardige toiletten waar je schoenzolen vastplakken aan de vloer.
Dat kan beter vond Japan, het land dat zich met een eeuwenoude badcultuur erop beroemt het schoonste ter wereld te zijn. Toen de Olympische Spelen in Tokyo in zicht kwamen in 2020/2021 besloot Japan de wereld dus eens iets te laten zien. Door neus- en oogstrelende openbare toiletgebouwen met topfaciliteiten te laten ontwerpen door beroemde designers, en die toiletten zo goed en vaak te reinigen dat je er bijna van de vloer zou eten. The Tokyo Toilet was als project geboren.
De wereldstad deed dit samen met de Nippon Foundation, die als stichting voor sociale innovatie een betere maatschappij nastreeft. De Japanse sanitairproducent Toto kreeg een adviesrol. Toto is toonaangevend, bestaat ruim een eeuw en heeft het Washlet douche-toilet geïntroduceerd. In Japan heeft bijna driekwart van alle privéhuishoudens er een, en wereldwijd zijn er inmiddels 60 miljoen exemplaren van verkocht. Er nu een paar te installeren in openbare toiletten in Tokyo, zichtbaar en bruikbaar voor en door een internationaal publiek, was natuurlijk ook publicitair een meesterzet.

Gastvrij en hoffelijk 
In het populaire district Shibuya in de hoofdstad werden aldus op zeventien locaties Tokyo Toilets geplaatst, ontworpen door beroemde Japanse architecten. Onder hen ook drie Pritzker Prijs-winnaars: internationaal de grootste prijs voor architectuur. Ook de Brit Miles Pennington en Australiër Marc Newson bedachten een versie. Hun opvallende ontwerpen moesten de ‘Omotenashi’ van Japan uitdrukken, de cultuur van gastvrijheid en hoffelijkheid. En tegelijk het publiek definitief overtuigen dat openbare wc’s echt veilig kunnen zijn en op alle tijdstippen zo toegankelijk mogelijk voor iedereen.
De briefing was voorts, dat de plaspunten eenvoudig en zo hygiënisch mogelijk moesten zijn. Toto leverde de informatie over onderhoud en schoonmaak, met details over steriele, antibacteriële elementen. Het team schoonmakers kreeg er een modieuze overall bij, duidelijk herkenbaar als uniform en bijna een soort ere-pak. Dragers ervan zeggen dat het publiek met hen op de foto wil, een praatje aanknoopt en lekkernijen aanbiedt. De Duitse regisseur Wim Wenders liet zelfs een schoonmaker in zo’n Tokyo Toilet-pak de hoofdrol spelen in Perfect Days, de film die eerder dit jaar werd geselecteerd voor de Gouden Palm op het filmfestival van Cannes. De schoonmaker van Wim Wenders is een poëtische man, met passie voor muziek en boeken en bomen. Door de film heen wordt meer duidelijk over zijn verleden. En je ziet ook een paar van die fraaie Tokyo Toilets. De ontwerpers ervan bedachten heel uiteenlopende oplossingen.

Doorschijnend 
De Japanse architect Shigeru Ban, in 2014 winnaar van de grote Pritzker architectuurprijs, bedacht spectaculaire doorschijnende wc-cabines. Door state-of-the-art technologie zijn de glazen wanden van de toiletten transparant als ze niet worden gebruikt. Doet een gebruiker echter de deur van binnen op slot, dan verandert het glas van kleur en wordt het ondoorschijnend. Het toilet kan dan gebruikt worden zonder ongewenste pottenkijkers. Door de transparantie ziet de potentiële wc-ganger meteen van buitenaf welke faciliteiten er zijn, en of er binnen niet iemand eng rondhangt. ‘Want dat zijn de twee dingen die mensen willen weten over een openbare wc, vooral in een park’, zegt de architect. ‘Ze willen weten of de toiletten schoon zijn, en of er binnen iemand anders is. Zelfs als dat transparante eerst wat ongewoon is geeft het toilet mensen een gevoel van veiligheid en comfort.’
Het ontwerp van Tadao Ando – Pritzkerprijswinnaar 1995 – heeft Japan diep in zich: geometrie, soberheid, leegte maar ook vooral zintuiglijke ervaring. Van zijn openbare toiletgebouw in Jingu-Dori Park maakte de architect een soort dorpshuisje, taps aflopend en met een groot overhangend dak. ‘Everyone’s Toilet’ is zoals de naam zegt voor iedereen, ongeacht gender, leeftijd of handicap. In de wc-ruimte zelf is een babystoeltje, uitklaptafel om luiers te verwisselen, en er kunnen stomazakken worden geleegd.

Binnenhuisontwerper Masamichi Katayama maakte van zijn publieke toiletten juist een soort willekeurige installatie, iets wat je gewoon in een park kunt tegenkomen, zoals speel-tuinstructuren, of banken of bomen. Er zijn vijftien betonnen wanden met ingebouwde verlichting.

Paddenstoel 
De ‘Three Mushrooms’ zijn van de hand van Toyo Ito, bij ons bekend van de Ito-toren op de Amsterdamse Zuidas. Deze Pritzkerprijswinnaar (2013) bedacht drie plaspaddenstoelen, met diversiteit als belangrijk thema: er is een ruimte voor mannen, voor vrouwen en een voor ‘iedereen’. Het ontwerp staat in de stad aan de rand van een oud bos, en de paddenstoelen zijn symbolisch voor dat bos. De drie gebouwtjes zijn ruim opgezet, wat een gevoel van veiligheid moet bevorderen. ’s Nachts zien ze er door verlichting uit als lantaarns. De buitenwanden zijn bedekt met zelfreinigende mozaïektegels, die van donkerbruin naar boven verlopen naar lichtere tonen. Elke leeftijdsgroep kan ze gebruiken. Washlet, de Japanse douche-wc, is hier ook aanwezig.

‘A Walk through the Woods’ (‘Lopen door het bos’) heet het ontwerp van architect Kengo Kuma, die ook in zijn internationale ontwerpen vaak aansluiting zoekt bij de directe omgeving en natuur. In Europa werd zijn ontwerp op slag bekend voor het Victoria & Albert Museum in het Schotse Dundee. Zijn publieke toiletten voor Tokyo staan op een paar minuten lopen van het Shinsen station, in een rustige buurt aan de rand van een park. Het zijn vijf wc’s, die onderling verspringen en bekleed zijn met onbewerkte planken van cederhout om het gevoel op te roepen dat je rondwandelt in een mini-woud. In de wc-cabines zit ook ruw hout aan de muur: plakken boomstam. Zoals bij meer projecten binnen het Tokyo Toilet-project maakte de architect geen onderscheid voor mannen en vrouwen, maar kan iedereen elke faciliteit gebruiken in dit tijdperk van diversiteit. Er zijn wél aanpassingen voor verschillende leeftijdsgroepen; voor kleine kinderen zijn wasbak en urinoir laag opgehangen.

Zwevend 
Van de bekende Japanse grafische designer Kashiwa Sato is de witte toiletkubus ‘White’, bij een druk station in Tokyo. Sato wilde een veilige, schone faciliteit maken die er licht, delicaat en harmonieus uitziet. ’s Avonds verlichten naar beneden schijnende lampen de witte aluminium strips, waardoor de kubus lijkt te zweven. De vijf toiletten in het blok zijn unisex; de gebruikers hebben keus uit diverse functies. Er zijn Washlets (douche-toiletten), opklapbare stoelen en hygiënische kranen met sensor. Kashiwa Sato ontwierp eveneens de pictogrammen die overal zijn terug te vinden bij het Tokyo Toilet project.
Ook de stralend witte half-bol van Kazoo Sato lijkt te zweven, doordat de buitenbol iets van de grond is getild. Kazoo Satoo, die wordt omschreven als ‘prijswinnend interdisciplinair creatief genie’, ontwikkelde een systeem waardoor de toiletten met spraakbesturing kunnen worden bediend. Met voice control kan de deur worden geopend, het Washlet douchetoilet worden gebruikt, en ook de kraan. Bezoekers van deze ‘Hi Toilet’ hoeven dus niks aan te raken. Alleen als er iets kapot mocht gaan kunnen alle elementen handmatig worden bediend. De halve buitenbol blijft stralend wit door fotokatalytische vernis die in zonlicht vuil afbreekt.