Zaha Hadid

‘Een planeet in eigen baan’

Van internationaal bekende architecten -die door de Fransen ‘starchitectes’ worden genoemd- dringen ideeën ook door tot in ons huis. Deze nieuwe serie in DVW belicht zulke ‘movers’ en ‘shakers’. Als eerste: de Brits-Irakese architect Zaha Hadid, koningin van de vloeiende lijn. Haar gedachtengoed davert voort. Kort na haar fatale hartaanval in 2016 werd Hadids badkamerserie voor Noken toch gewoon groot en luid gelanceerd.

Rem Koolhaas, mentor en collega, noemde de Brits-Irakese architect Zaha Hadid ooit ’een planeet in eigen baan’. Critici vonden haar een ‘starchitect’, ‘met gecompliceerde fantasieën, die met haar enorme productie knieval maakte voor het ‘hyperventilerende globale kapitalisme’. Maar Hadid wordt ook gezien als een groot vernieuwer die palen heeft verzet. En zeker ook: verbogen.
Zaha Hadid (1950-2016) werd geboren in Bagdad, in een welvarend liberaal gezin. Ze studeerde wiskunde aan de American University in Beiroet en vanaf 1972 architectuur in Londen. Zeven jaar later stichtte ze Zaha Hadid Architects, en voltooide in 1993 haar eerste pand: het Vitra Brandweergebouw in het Duitse Weil am Rhein.
Na een langzame start – ontwerpen kwamen eerst nauwelijks verder dan de tekentafel – bezaaide Zaha Hadid de wereld in steeds hoger tempo met haar creaties: ­Europa, Amerika, Azië, de Golfstaten en ook het Sovjet-landschap.

Interactie
Bij alle projecten liet de architect eerst studie doen naar het landschap, de topografie en circulatie van het gebied, zodat het resultaat een interactie kon worden. Veel ervan is verwezenlijkt. In Rome staat haar MAXXI museum (2009), in Milaan ‘CityLife’ (2004-2014) met wolkenkrabbers die namen hebben als ‘de rechte, de kromme en de kronkel’. Op dit moment wordt Hadids terminal voltooid voor Beijing airport, dat 72 miljoen mensen moet gaan verwerken. In Hadids eigen stad Londen, waar ze ruim veertig jaar woonde en werkte, staan van haar hand de Serpentine Gallery en het Aquatics-centrum (2011) voor de Olympische Spelen. Het watercentrum leverde de architect een hoge koninklijke onderscheiding op met de Britse titel ‘Dame’.

Cultuurproductie
Hadids bureau omschreef de werkwijze onder de meesteres met ‘rusteloze creativiteit’ en de slogan ‘We are in the business of culture production.’ Cultuurprodúctie dus, goed ook voor controverse. En al helemaal na haar aandeel in de stadsvernieuwing in Beijing, waar oud-China moest wijken voor het nieuwe tijdperk. Voor Hadids winkel- en kantoorcentrum Galaxy Soho werd in de traditionele hutong-wijk nogal agressief onteigend. Weg Chinese huisjes met binnenplaatsjes. Ervoor in plaats een welvend glas/aluminium complex met een oppervlak van tienduizenden vierkante meters. Hadid kreeg er een grote westerse prijs voor, van het Royal Institute of British Architecture (RIBA). Maar uit Beijing zelf kwam protest. Monumentenbeschermers vonden dat de authentieke stijl van de oude stad was verwoest, dat Hadids vertaling van de Chinese cultuur eigenlijk gewoon een necrologie was, een doodskus, een Disney-imitatie van het voormalige ‘zelf’. Ook dat het toekennen van zulke vooraanstaande awards méér dubieus overheidsbeleid in de hand werkte, en dus ook vernietiging van oorspronkelijke cultuur.

Elegante golf
Kritiek op meedogenloos slopen kwam er ook toen Zaha Hadid een gebouw neerzette in Azerbeidzjan, het culturele Heydar Aliyev Centrum in (Baku, 2012). Ook daar schijnt door plaatselijke leiders niet veel rekening te zijn gehouden met de belangen van de oorspronkelijke bewoners. Maar het tegenstrijdige is natuurlijk: hoe word je níet blij van Zaha Hadids elegante golf in dat moeilijke landschap. Ten slotte was het Hadid die, na voorzet van een vakbroeder als Frank Gehry (Bilbao Guggenheim, 1997), afrekende met de rechte lijn. Haar gebouwen vloeien, strekken zich organisch uit, rimpelen over de grond als een soort beest. Ze hebben zalen als een druipsteengrot of omringen als een voluptueus moederlichaam.

In lijn met de omgeving
Voor een omgeving als Baku waren plooibaarheid en soepele lijnen niet nieuw, zei ze. De welvingen zijn terug te vinden in de doorlopende kalligrafische geschriften en de patronen van historische Islamitische architectuur. ‘Die vloeien van tapijten naar muren naar plafonds en koepels en vestigen daardoor naadloze verhoudingen en vervagende verschillen tussen architecturale elementen en de grond waarop die zich bevinden. Het ontwerp staat in verband met het historische begrip van architectuur, niet door namaken of beperkend vasthangen aan de iconografie van het verleden, maar met een sterk hedendaagse interpretatie.’
Ook het nieuwe Al-Wakrah voetbalstadion in Qatar – waar in 2022 de FIFA World Cup wordt gehouden – is een en al glooiing en golf. Het ontwerp is gebaseerd op de dhow, de traditionele Arabische vrachtboot. De bouw ­ervan kwam eveneens in het nieuws door een rapport van Amnesty International over dwangarbeid.

‘Mijn god, we hebben geen hoeken’
Zaha Hadid putte inspiratie uit het glooiende landschap van het Midden Oosten, van de duinen daar, en de rivieren. Het landschap van haar jeugd. Tekenen en schilderen waren voor de architecte belangrijke technieken, voorafgaand aan computerdesign. Tegen een Engelse kwaliteitskrant zei ze: ‘We doen niet aan normvoorschrijvende ideeën en lieve kleine gebouwen. Er wordt gedacht dat het geschiktste gebouw een rechthoek is, omdat dit in principe het beste gebruik van ruimte is. Maar is landschap dan verspilde ruimte? De wereld is geen rechthoek. Je loopt niet een park binnen om dan te zeggen: mijn God, we hebben geen hoeken.’ Hadid noemde haar gebouwen ‘volledig praktisch, alleen anders gebouwd’. Toch tekende ze ook geometrische lijnen, scherpere hoeken en trappen en strakke waterpartijen, zoals in de buitenruimten in Baku. Het Riverside Museum in Glasgow kreeg een felle zigzag, maar zelfs daar werd de driftig op en neer schietende lijn toch weer bijna vloeiend.
GROTE AWARDS 
Zaha Hadid ontving vlak voor haar dood in 2016 als eerste vrouwelijke architect de prestigieuze Royal Gold Medal van het Royal Institute of British Architecture (RIBA). In 2004 was zij de eerste vrouwelijke architect die de Pritzker Prize won, de Nobelprijs voor architectuur. Lord Rothschild, jurylid, prees Hadid toen om haar talent de collectieve energie te vangen van een omgeving en haar gebouwen daarop aan te passen. De kritiek die er is geweest op haar gebouwen kan, langs die meetlat, dus ook worden gezien als kritiek op de maatschappij die de opdracht voortbracht.

Op de tenen
Het beeld dat van vrijgezel Zaha Hadid als werkgever naar voren komt is dat van een veeleisende vrouw die tot in detail meekeek, alles zag en het personeel op de tenen liet lopen. Ze overleed in 2016 onverwacht in Miami aan een hartaanval, 65 jaar. Tot dat moment werkte ze nog aan 37 projecten – van de wiskundegalerij voor het Londense Science Museum tot een metrostation in Riaad. Twee weken eerder was haar zilvercollectie uitgekomen in samenwerking met het Deense ontwerphuis Georg Jensen. Ze bracht eerder serviesgoed uit voor design in huis, en had net met Porcelanosa een badkamer ontworpen voor Noken.

Opvolger
Zaha Hadid Design met hoofdkwartier in Londen heeft 400 werknemers, en staat voor 950 projecten in 44 landen. Directeur en hoofdontwerper is nu Patrik Schumacher, sinds 1988 bij het bedrijf en al jaren Hadids senior partner. Schumacher (geboren in Bonn, 1961) heeft een grote rol gespeeld in de ontwikkeling van digitale architectuur. Hij hangt ‘parametricism’ aan: een ‘wetenschappelijker’ opvolger van moderne en postmoderne architectuur die menselijke ontwerpfouten moet uitbannen, en waarbij elk onderdeel met computerprogramma’s aangepast kan worden aan alle mogelijke parameters – bijvoorbeeld de manier waarop de gebruikers door een gebouw bewegen. Critici zijn er niet van overtuigd dat dit een waterdicht systeem is, en beter dan mensenwerk, maar geven toe dat het interessante bouwsels kan opleveren. Niet iedereen stelt op prijs dat Schumacher – naar verluidt zéér pro-Brexit – er niet voor zou terugdeinzen publieke ruimten als Hyde Park te privatiseren.

‘Ontwerpen voor de eindgebruiker’
Over hoe er bij Zaha Hadid wordt gedacht over het verband tussen klein en groot design, en hoe ontwerp – ook voor badkamers – wordt ontwikkeld, zei het hoofdkwartier in Londen tegen DVW: ‘Onze productontwerpen en architectuur hebben altijd met elkaar in verband gestaan. Bij de vroegste ontwerpen van ons bureau waren al producten en interieurs, meubel­projecten zijn altijd deel van ons aanbod geweest. Of het grote schaal is zoals bij een gebouw, of kleine schaal zoals bij een meubel, architecten ontwerpen voor de eindgebruiker.’
‘Veel ideeën en principes uit onze architectuur kunnen worden toegepast op ons productontwerp. Als onderdeel van ons voortdurende designonderzoek verkent ons werk voor keukens en badkamers de mogelijkheid van een nieuwe architectuur- en ontwerptaal, die voortkomt uit de talloze nieuwe mogelijkheden van technologische vooruitgang in 3d-software en innovatieve materialen. Maar ook uit ons onlosmakelijke verlangen om ons te verbinden met traditionele en nieuwe productiemogelijkheden, en die te testen. De taal die wordt verkend binnen ieder ontwerp benadrukt naadloosheid en de soepele overgang tussen elementen. Ieder stuk, dat eerst als vorm ontstaat, krijgt verder gedaante door overwegingen gebaseerd op bestemming en gebruik.’

Vitae voor Noken Porcelanosa
Zaha Hadid maakte met de Spaanse producent Porcelanosa Bathrooms een witte badkamerserie voor Noken. Die werd in 2016, kort na Hadids fatale hartaanval, toch gewoon luid en kleurrijk gelanceerd in haar galerie in Londen. De uit negen onderdelen bestaande serie heet Vitae: latijn voor ‘leven’, het water als bron waar het leven begint. De badkuipen en wastafels hebben vloeiende ‘water’-vormen, wc’s als omgekeerde regendruppels, en mengkranen die lijken te snoekduiken en meteen werden bekroond met de I-Novo Award. Een buitenmodel douche die psychedelisch zou zijn als hij niet zo wit was.
Zaha Hadid Design zei tegen de pers: ‘Wij wilden Zaha’s dna handhaven, maar het was voor ons ook belangrijk iets te maken dat aansluit bij onze interieurs én bij het werk van een andere architect.’
Het stempel van de meesteres is onmiskenbaar. De wasbakken lijken te zijn uitgerekt als kauwgom, de planken steken er op z’n Zaha’s brutaal uit. Op de vraag of die nauwe gleuven van de wasbakken goed zijn schoon te maken zegt het Londense ontwerpbureau: ‘De ingenieurs van Porcelanosa hebben 45 jaar ervaring in het maken van badkamerkeramiek. Hun expertise verzekert de functioneelste en ook mooiste delen voor deze collectie.’ Wat dat functionele betreft: op de uitbouw kan zeep worden gelegd, op het verbindingsstuk tussen wc en ­bidet kunnen handdoeken worden gelegd of gehangen. De welvende spiegels kijken toe als een soort retro bril.

Avilio Triflow kranen
Als onafhankelijke Britse koperontwerper vroeg Triflow tien jaar geleden aan Zaha Hadid te kijken naar technologie met koper, en de kraan van de toekomst te maken voor keuken en badkamer. De architecte liet zich inspireren door de beweging van water, het onafgebroken stromen van vloeistof, en kwam met een kraan ‘waar alles onderdeel is van kromlijnige geometrie’. De meesteres zei er zelf over: ‘Een belangrijk voordeel van deze ontwerptaal is dat je iets kunt creëren dat er niet alleen uitziet als doorlopend, maar ook naadloos te combineren is met de ergonomische vereisten.’ Voor de revolutionaire vorm was een keramisch coatingproces nodig dat voor een kraan nog niet eerder was gebruikt. Dat was natuurlijk geen enkele belemmering voor de vrouw die de wereld volzette met vernieuwend ontwerp.

Liquid Glacial TAFEL, David Gill
De essentie van water werd ook ingezet bij het meubelontwerp van de Liquid Glacial tafels van Zaha Hadid voor de David Gill Gallery in Londen. De vormen gaan over de overgang van vast naar vloeibaar, vloeibaarheid, het smelten van ijs. Golf en rimpeling onder het oppervlak, een krachtige draaikolk vormt de tafelpoten. De met de hand gepolijste tafels zijn gemaakt van transparant en gekleurd acryl. Door het gebruik van kleur en de lichtbreking ziet de tafel er telkens anders uit.
De samenwerking tussen David Gill en Zaha Hadid begon in 2007 met Dune Formations, meubelstukken waarin het glooiende landschap van het Midden Oosten weer terug te zien is, uit de jeugd van de architect. ­Liquid Glacial en Dune Formations laten duidelijk zien hoe architectuur doordringt in binnenhuisontwerp; ook hoe kruisbestuiving werkt in deze de wereld. David Gill opende zijn eerste galerie in 1987 in Londen. Hij heeft er nu drie, werkt samen met grote kunstenaars en ontwerpers, begunstigt musea en opereert internationaal. Over zijn leven en werk komt dit jaar een boek uit.

Info:
zaha-hadid.com